بیماری گیاهی

مقدمه

سلامت و بهبود رشد گیاهان در درجه اول مورد توجه کسانی است که به کاشت گیاهان ، تهیه و توزیع فرآورده‌های گیاهی اشتغال دارند. میزان رشد و باروری گیاهان به فراهم بودن آب و مواد غذایی در خاک و تامین محدوده‌هایی از شرایط مناسب جوی مانند حرارت ، رطوبت و نور بستگی دارد. هر عاملی که سلامت گیاهان را به مخاطره اندازد، ممکن است در میزان رشد و باروری آنها تاثیر منفی داشته باشد و از ارزش آنها و فرآورده‌هایشان بکاهد. بیمارگرهای گیاهی ، شرایط جوی نامناسب ، علفهای هرز و آفات گوناگون عمده‌ترین عوامل تقلیل محصول و یا نابودی گیاهان به شمار می‌روند.

مفهوم بیماری در گیاهان

گیاه سالم یا طبیعی گیاهی است ک بتواند عوامل فیزیولوژیک مختلف خود را به بهترین وجهی که توانایی ژنتیکی آن اجازه می‌دهد، به انجام برساند. هرگاه بر اثر عوامل زنده بیماریزا یا شرایط زیست محیطی چنان اختلالاتی در عملیات فیزیولوژیک بروز کند که گیاه را بیش از حد مشخص از رشد متعارف باز دارد، گیاه بیمار می‌شود. سلولها و بافتهای گیاهان بیمار عموما توسط عوامل بیماریزا تعضعیف و یا تخریب می‌شوند.

تاریخچه آسیب شناسی گیاهی

انسان از زمانهای قدیم نسبت به بیماریهای گیاهی آگاهی یافته است. در کتب قدیم از سوختگیها و سفیدکها همراه با بیماریهای انسان و جنگ به عنوان عامل تنبیه انسان یاد شده است. تئو فراستوس فیلسوف بزرگ یونانی که در 370 - 286 قبل از میلاد می‌زیسته، اولین کسی است که در مورد بیماریهای درختان ، غلات و بقولات مطالعه کرده و مقالاتی نوشته است. رومیها چنان از اثرات دردناک و مخرب زنگهای غلات آگاه بودند که برای خود خدای ویژه‌ای به نام روبیگو خلق کرده بودند تا از آنان در مقابل زنگها حمایت کند. با اختراع میکروسکوپ در اواسط قرن 17 عصر جدیدی در علوم زیستی گشوده شد.

راههای ایجاد بیماری در گیاهان توسط عوامل بیماریزا

• تضعیف میزبان با جذب مداوم مواد غذایی از سلولهای آن و استفاده به نفع رشد خود.
• کشتن و یا ایجاد اختلال در متابولیسم سلولهای میزبان در اثر ترشح مواد سمی و آنزیمها و مواد تنظیم کننده رشد.
• انسداد راه انتقال مواد غذایی ، معدنی و آب.
• مصرف و جذب مواد داخل سلولهای میزبان از طریق تماس.

طبقه بندی بیماریهای گیاهی

دهها هزار بیماری وجود دارد که به گیاهان اهلی در سراسر جهان صدمه می‌زنند. بطور متوسط هر یک از گیاهان به حدود صد نوع بیماری مبتلا می‌شوند. روشهای زیادی برای طبقه بندی وجود دارد اما مفیدترین روش طبقه بندی بر اساس نوع بیمارگری است که بیماری را بوجود می‌آورد. بر اساس روش مزبور طبقه بندی بیماریها به شرح زیر است.

بیماریهای گیاهی واگیر

• بیماریهای که بوسیله قارچها تولید می‌شوند.
• بیماریهایی که بوسیله پروکاریوتها تولید می‌شوند.
• بیماریهایی که بوسیله گیاهان عالی پارازیت بوجود می‌آیند.
• بیماریهایی که توسط ویروسها تولید می‌شوند.
• بیماریهایی که بوسیله پروتوزوآها تولید می‌شوند.

بیماریهای غیر واگیر

• حرارت ناکافی یا بیش از اندازه آن
• کمبود یا زیادی رطوبت خاک
• نور ناکافی و یا بیش از حد بودن
• فقدان اکسیژن
• لودگی هوا
• کمبودهای مواد غذایی
• مسمویتها و ...

اهمیت بیماریهای گیاهی

اهمیت بیماریهای گیاهی برای انسان به علت خساراتی است که در نتیجه بیماری به گیاهان و فرآورده‌های آنها وارد می‌شود. بیماریهای گیاهی ممکن است عامل محدود کننده کاشت یک گیاه در یک منطقه و یا یک کشور بوده و تمام گیاهان یک گونه را که به بیماری بخصوصی حساس هستند، نابود کند. علی‌رغم تفاوتهای موجود از نظر میزان و نوع خسارتهای مالی ناشی از بیماریها ، زارع مطلع و آگاه می‌تواند با استفاده از بهترین رقم مقاوم موجود ، روشهای مبارزه زراعی ، بیولوژیکی و شیمیایی ، نه تنها مدیریت مناسبی برای محصول خود داشته باشد بلکه حتی در سالهایی که دیگر زارعات ضررهای زیادی متحمل شده‌اند، سود بیشتری بدست آورد.

مراحل مختلف ایجاد بیماری

در بیماریهای انگلی گیاهان برای اینکه انگل بتواند به داخل بافتهای گیاه میزبان نفوذ کند و ایجاد بیماری کند مراحل مختلی را طی می‌نماید. این مراحل عبارتند از:

• مرحله آغشتگی یا تلقیح
• نفوذ انگل به داخل بافتهای میزبان
• عفونت یا ابتلا به بیماری
• ظهور علایم
• رشد و نمو ، انتشار در گیاه
• زمستان گذرانی عامل بیماریزا

انواع بیماری در گیاهان

بیماریهای گیاهی را از نظر میزان پیشروی انگل در گیاه می‌توان به دو دسته تقسیم کرد.

بیماری موضعی

در این حالت پیشروی انگل محدود به اطراف منطقه نفوذ است. این وضعیت در اغلب بیماریهای گیاهی دیده می‌شود. برای مثال می‌توان از بیماری غربالی درختان میوه که عامل بیماری غربالی است نام برد و یا بیماری لکه گرد برگ کرفس.

بیماری عمومی

این بیماری در تمام اندامهای گیاه پخش می‌شود. این حالت در امراض ویروسی و بعضی قارچها که موجب پژمردگی نباتات می‌شود دیده می‌شود.

تشخیص بیماری

در بعضی از مواقع تشخیص بیماری فقط از روی علایم غیر ممکن است. این حالت مخصوص بیماریهایی است که ناشناخته بوده و برای اولین بار دیده می‌شوند. برای اثبات بیماریزایی اصول کخ باید اجرا شود که عبارت است از:

• کشت نسج بیمار و جدا کردن انگل یا انگلها. تشخیص انگل
• تلقیح انگل تشخیص داده شده به گیاه سالم و ایجاد بیماری و مقایسه علایم بیماری با آنچه که در طبیعت دیده شده است.
• جدا کردن مجدد انگل از گیاهی که مصنوعا بیمار شده.
• تشخیص و مقایسه آن با انگل اولی.

در این حالت چنانچه بیماری ایجاد شده درست شبیه آنچه که در طبیعت بود، باشد و انگل شناخته شده نیز شباهت داشت، بیماریزایی آن ثابت شده است 

sphaerotheca pannosa vary Rosaسفیدک:

 

میسل قارچ در قسمت فوقانی برگ با هاکهای تابستانی مخصوص تکثیر , لایه سفیدی را می سازند. قارچ از قسمتهای مورد حمله قرار گرفته گیاه تغذیه کرده و به آنها آسیب می زند. شاخه ها و برگهای جوان صدمه می بینند. آسیب دهی قارچها در هوای گرم تابستانی با اختلاف درجه حرارت زیاد در شب و روز محلهایی که امکان بروز شبنم می باشد, خیلی بیشتر است. مبتلا شدن رزها در هوای خشک و جلوی دیوارهای جنوبی به این آفت خیلی زیاد می باشد . به همین سبب این آفت به صورت حاد از سال دوم گلدهی به بعد مشاهده می شود . بهترین راه حل, پیشگیری می باشد. در غیر این صورت در موقع مشاهده اولین علایم حمله باید گیاه مورد نظر را به فاصله 1-2 هفته با موادی مانند 1.25 میلی لیتر bayamat مخصوص رزها و یا 5 گرم در لیتر euparen wg  و یا یک میلی لیتر در لیتر saprol و یاآبیاری را صبح زود انجام دهید . در نتیجه برگها زودتر از سطح خاک خشک می شوند و این مسئله امکان آلودگی گیاه به سفیدک را کاهش می دهد. 

لکه سیاه ستارهای رز:black spot   

بدترین بیماری برگ در رزها می باشد . ابتدا قارچ در قسمت فوقانی برگها باعث بروز لکه های قهوهای مایل به سیاه با کناره های بنفش رنگ به اندازه 5-15 میلی متر می شود. اطراف لکه ها بشکل ستاره دیده می شود و برگها می افتند و گیاه ضعیف می شوند. قارچ به وسیله هاگ دامنه نفوذش را بیشتر کرده و زمستان را در بافتهای برگهای افتاده می گذراند. تابستانهای خنک و بارانی خیس ماندن برگها به مدت طولانی و قرار گرفتن گیاهان با فاصله بسیار کم و نزدیک هم و یا فضاهای باغچه ای با جریان هوای کم خاک خیلی سنگین خیس و گلی با جریان هوای کم هم باعث شدت انتقال این بیماری می شوند. همیشه باید سعی کرد خاک مورد نظر مواد غذایی کافی داشته باشد . از خیسی زیاد برگها در موقع آبیاری باید خودداری شود جمع آوری و از بین بردن برگها ی بیمار افتاده کار ایده آلی می باشد. 

کنترل این بیماری سخت می باشد.با وجود این به محض مشاهده علائم آن مکررا از سمومی مانند:benomyl, maneb, ,captan استفاده شود. علاوه بر این می توان آبیاری را صبح زود انجام داد . حتما برگهای گیاه را بکنید و بسوزانید . ساقه های مبتلا را هرس کنید تا از انتشار بیماری به سایر نقاط گیاه و یا گیاهان دیگر جلوگیری شود. تراکم مناسب را هنگام کشت رعایت کنید. 

زنگ رز: Rust

دانه های بر آمده و متورم قرمز یا نارنجی رنگی هستند که در پشت برگها ظاهر می شوند و به مرور زمان به سیاه تغییر رنگ می دهند . برگهای آلوده خشک شده می افتند. این بیماری با کاهش عنصر پتاسیم بهاری سرد به همراه تابستانی خشک و زمستانی سخت و سرد تشدید می شود. دورگه های چای و بالا رونده ها به این بیماری مستعد هستند .

به منظور کنترل این بیماری قسمتهای مبتلا را جدا کرده بسوزانید گیاهان را طوری بکارید که در میان آنها هوا جریان داشته باشد تا از تهویه خوبی برخوردار باشند .شاخسار گیاهان را بیش از حد نیازشان مرطوب و خیس نکنید.

سوختگی پوسته:این قارچ اول از همه شاخه های جوان را مورد هجوم خود قرار می دهد. روی شاخه های رز علی الخصوص رزهای بوته ای و رونده لمه های دراز و بیضی شکل و قهوهای سیاه رنگی با حاشیه هایی به رنگ بنفش مایل به قرمز ظاهر می شوند. این لکه ها رفته رفته بزرگتر می شوند . پوسته و قسمتهای بالای محل مورد حمله قرار گرفته شده بالاخره می میرند. روی لکه های پوسته زائده های کوچکی با اندازه 0.2 میلی لیتر به وجود می آیند که عامل انتشار و اشاعه ی همین آفت می باشند. با به کار بستن نعادل غذایی ذرست و در صورت لزوم کمک گرفتن و به کار بردن کودهای پتاسهدر پاییز می توان رشد هر چه بیشتر و بهتر شاخه ها را فراهم آورد و کیاه را در مقابل این بیماری مصون نمود. سمپاشی در اواخر پاییز بعد از خزان برگها و در اواخر زمستان قبل از جوانه زدن بامس سبز به عنوان مثال 5 گرم در لیتر توصیه می شود.

کپک خاکستریbotrytis cinerea : 

در تابستانهای خنک و خیلی بارانی با رطوبت بسیار بالا غنچه ها ,گلها.برگها و شاخه های جوان و نرم ومرطوب مورد هجوم این قارچها قرار می گیرد. روی گلبرگها لکه هایی ظاهر می شوند و روی غنچه ها با قارچها پوشانده می شوند. و دیگر نمی شکفند. در صورت بروز مکرر این آفت ,گیاه باید از لحاظ پتاس تامین شود و قسمتهای مورد حمله قرار گرفته قطع و از بین برده شود . در مواقع آفت زدگی شدید سمپاشی با 5 گرم در لیتر euparen توصیه می شود.

آفات حیوانی رزها

آفات مکنده

اول از همه به دو گروه تقسیم می شوند. آفات مکنده که به حشرات و کنه ها ونماتدها قابل تقسم می باشند اندام دهانی گزنده دارند و به کمک آنها می توانند از داخل بافت گیاهی نیش زده شده , محتویات سلول یا مواد غذایی را بمکند . همراه با مکش محتویات داخل سلول توسط آفت مکنده , ضررهای ثانوی دیگری نیز به گیاه زده می شود . بزاغی که اغلب حیوانات برای رقیق کردن محتویات داخل سلول وارد بافت می کنند به قسمتهای اطراف همان سلول نیز آسیب می رساند.

آفات گاز گیرنده

آفات گاز گیرنده که به پروانه ها و قاب بالان و زنبوران برگ و مگسها قابل تقسیم می باشند. اینها در یک یا چند مرحله رشد شان صاحب اندام دهانی می شوند . که به کمک آنها می توانند قسمتهایی از گیاهان را گاز بگیرند .

آفات روی برگها

شته رز macrosiphon rose

میزبان اصلی این شته رزها هستند و میزبان فرعیشان سر شکافته ها می باشند . شته معمولا برگهای جوان و شاخه ها و غنچه ها را مورد هجوم قرار می دهد و آنها را نا بود می کند . این آفات در جاهای گرم وخشک بیشتر شایع می باشد .در این صورت اسپری های مخصوص شته توصیه می شود . عصاره گزنه و مواد بیولوژیکی مشابه نیز توصیه می شود .

 tetranychus urtecaeزنجره رز   

زنجره با رنگ سبز مایل به زرد و باله های سفید , عمل مکش در سطح تحتانی برگ باعث بروز لکه های شیری رنگ در سطح فوقانی برگ در اطراف رگبرگها میشود که به مرور زمان لکه ها تمام سطح پهنک را فرا میگیرد .

کنه قرمز tetranychus urticae

این حیوانات کوچک وقرمز به مقدار زیاد قسمت تحتانی برگ را می پوشاند . از علایم مشخصه ی در انها تارهای عنکبوتی می پاشند. ابتدا لکه های زرد رنگی در قسمت فوقانی برگها ظاهر و سپس کاملا زرد شده و می ریزند علاوه تامین مورد نیاز گیاه بایستی در موقع بروز اولین آثار آفت استفاده از حشره کشی که خاصیت کنه کشی نیز دارد استفاده شود .

 تریپس رز thrips fuscipenis

این حشره سیاه که به اندازه یک میلی متر می باشد برگها و نوک شاخه ها و گلها را در محلهای گرم و خشک و غیر رطوبتی مورد حمله قرار می دهد. ابتدا روی برگها لکه های کوجک زرد رنگی ظاهر می شود و سپس نقره ای می شوند غنچه های گل به سختی می شکفند و گلها از بین میروند و در صورت نیاز سم پاشی با unden مایع 1.5میلی لیتر و یا مواد مشابه توصیه می شود .

زنبور پیچ زن برگ رز :

زنبور سیاه رنگی که تخم هایش را در حواشی برگها می ریزد. برگها به صورت استوانه ای رل می خورند.برای کنترل آسیب ناشی از این آفت در صورت مشاهده ی اولین برگهای پیچ خورده ابتدا آنها را قطع ونابود کنید و سپس گیاه را سمپاشی کنید.

      

توردوز

لاروها شروع به خوردن برگها و شاخه های جوان می کنندو دور اینها را تور دوزی کرده و در داخل آنها تبدیل به پروانه میشوندتمام تار و پود بافته شده باید قطع و نابود شوند.